Mustafa Cenâbî Efendi Hayatı Eserleri Tarihi Cenâbî
Mustafa Cenabi Hayatı Eserleri Tarih-i Cenabi
HAYATI
Doğum tarihi ve doğduğu yer kesin olarak bilinmeyen Mustafa Cenabi’nin Bursa`da doğduğu Babası ve dedesinin ise aslen Niksarlı olduğu anlaşılmaktadır.” Mustafa Cenabi Efendi, daha önce pek çok âlim yetiştirmiş bir aileden gelmektedir. Anadolu seyitlerinden gelen bir aileye mensup olan Cenabi Efendinin babası Halep, Mekke, Bursa ve Edirne kadılıklarında bulunan Niksarlı Emîr Hasan Efendi’dir.[1]
Ebu Muhammed, Emirzade, Emir Hasanzade gibi pek çok lakapla da anılır.[2] İstanbul’da Ebussuud Efendi’den dersler almış ve tahsilini İstanbul’da çeşitli medreselerde tamamlamış, Şeyhülislam Ebussuûd Efendi’nin hizmetine girerek ve bir süre ondan ders aldıktan sonra mülâzım olmuş, Haziran 1573’te Dâvud Paşa Medresesi’ne[3] atanarak medresede ders vermeye başlamıştır.
Müderris olarak 1576’da Ka’riye’ye, Temmuz 1577’de Bursa Sultâniyesi’nde, 1580’de Sahn’a terfi eden Cenabi Efendi, Eylül 1582’de Süleymâniye- Ekim 1586’da Edirne Selîmiye Medresesi’nde de müderrislik yapmıştır. [4] Ata’i, tarafından verilen bilgiye göre 981 Safer/1573 Haziran’ına müderris olarak yukarıda zikredilen yerlerde görev yapmıştır. [5]
Mustafa Cenabi Efendi Edirne’de bulunmuş, burada ilim ve tasavvuf âlimleri işe tanışıp görüşmüş, eserinden alınan ayrıntılara göre de 1563′de Kasımpaşa’da Fazliyye Camii yakınlarında yaptırdığı evde ikamet etmiştir. [6]. Sultan Üçüncü Murad Han tarafından taltif edilip, takdirini kazanan Mustafa Cenabi Efendi, on beş yıl müderrislik yaptıktan sonra kadı olmayı talep etmiştir. Bu talebi kabul edilen Cenabi Efendi müderrislik yıllarından sonra Temmuz 1587’de Halep Kadısı olur. Ancak 1589 da bu görevden azledilmiş, onun yerine kardeşi Suûdî Efendi, Halep Kadısı olarak atanmıştır. Katip Çeleb’ye göre Halep kadılığından ayrıldıktan sonra 999/1590-91 tarihinde Halep’te vefat etmiştir.[7]
Hayatının büyük bölümünü müderrislikle geçiren Cenâbî Mustafâ Efendi’nin İstanbul’da kendi adıyla anılan 20 akçeli bir medresesi bulunmaktadır (Canatar 1993b: 352).
Eserleri:
lylemü’z-Zâhir Fî Ahvâli’l-Evâili ve’l-Evâhir (Müellifin kendi el yazısı ile yazılmış olan birinci cildin müsveddeleri bibliyografya âlimlerinden Bağdadî İsmail Paşa’nın kütüphanelerindedir)
· Muhtasar İylemuz’-Zâhir (Nuruosmaniye Kütüphanesinde mevcuttur)
· Seb’u-s-Seyyar
· Târih-i Bilâd-ı Mağrib
· Nihayetü’l-Meram ve Bahrü Cevâhirü’l-Kelâm
· Cevâhirü’l-Garâib
· Fırsat-nâme
· El-Hazîretü’l-Hazretü Ve’l-Hadîkatü’n-Nazretü
· Risale Fî Binâ-i Ayasofya Ve Kai’atü Kostantiniyye
· al-Hafil al-wasit wa-l-aylam az-zahir al-muhit veya Cenabi ta’rihi
· Dürr-i meknun ve sırr-ı masun (Gülşen-i tevarih)
· Qasa’id-i Beliga
· Cevahiru’l-Gara’ib fi Tercemeti Dürri’l-Acayib [7]
Cenabi Tarihi: El-Aylamü’z-zahir veya Tarih-i Cenabi
Tarihçi olan Mustafa Cenabi Efendi aynı zamanda bir şairdir. Şiirlerinde Cinânî mahlasını da kullandığı için Bursalı Mustafa Cinânî (ö. 1595) ile karıştırılan Cenâbî, özellikle Arap edebiyatı ve tarih konularında kaleme aldığı eserleri ile tarihe geçmiştir. 1588′de Arapça olarak tamamlamış olan Cenabi tarihi Osmanlı devrinde yazılmış en kapsamlı tarih kitaplarındandır. Bu eserini uzun yıllar boyunca yazmayı sürdürmüş olduğu muhtemelen bitirmesinin 25 yıl sürmüş olduğu hakkında ulaşılan bilgiler arasındadır. Eserinin kapsamına bakılırsa bu süre makul gelmektedir.
Eseri, geniş içerikli ilk umumi tarih olup dili Arapçadır. Bu eser, Mustafa Cenabi Efendi’ye ilk kez Genel bir tarih kitabı yazan i ilk Türk tarihçisi olma niteliğini kazandırmış olması ile de önemlidir.Mustafa Cenabi Efend bu eserini III. Murat’a ithaf etmiş ve ona da takdim etmiştir. Eser İnsanın yaratılışından başlayan ama daha çok İslam Tarihini anlatan evrensel bir tarihtir.
İslâm devletlerini ayrı ayrı ele aldığı bu eser günümüze kadar ulaşmayan bir kaynaktaki bilgileri de ihtiva etmektedir. Eser 82 bab üzerine kurulmuştur ve her bab bir hanedandan bahseder. Eser mukaddime bölümünden Hz. Peygamber devrini dört bölümde anlatmış, seksen iki devletin tarihini seksen iki bölümde anlatmış ve eseri toplam olarak seksen altı bölümden oluşmuştur.
Eserin başlıca bölümleri peygamberler tarihi, İslâm öncesi devletler ve kavim ler, Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râs a- devri, Sam ve Endülüs Emevîleri, Abbasîler, İdrîsîler, Ağlebîler, Tolunoğulları, Fâtımîler, Eyyûbîler, Saffârîler, Gazneliler. Büveyhoğulları, Selçuklular, Karamanoğulları, Osmanlılar, Hârizmşahlar, Çobanoğulları. Karakoyunlular, Akkoyunlular… Gibi devletlerin tarihleri sıralanmıştır.
Eser insanın yaratılışından başlar ve peygamberler tarihi, İslam öncesi Arap ve dünya tarihi, ilk dönem İslam tarihi, Emevîler, Abbâsîler olmak üzere 996 (h)/1587-88 (m) [8] tarihine kadar İslam devletleri, bölgelere ayrılarak düzenlenmiş her devletin hükümdar ve padişahları ve olaylar gün ay ve yıl gözetilerek kronolojik sırayla kaydedilmiştir
Eserde yeri geldikçe coğrafî bilgiler de verilmiş ve esere yer yer şiirler de serpiştirilmiştir.
Eserin son babı Osmanlı hanedanına ayrılmış 1588 yılına kadar olan Osmanlı tarihi ele alınmıştır. Mustafa Cenabi eserinde kullandığı yazılı ve sözlü kaynaklar eserinde belirtmiş, tecrübe ve müşahedelerini, görüştüğü saray ve devlet erkânından edindiği bilgileri kaynak göstererek kaydetmiştir. Eserini yazarken istifade ettiği Arap ve Türk tarihçileri ile eserlerini kaynak olarak kullanmış bunların isimlerini ve eserlerini de sıralamıştır.
NÜSHALARI
Eserin İstanbul kütüphanelerinde yirmiye yakın nüshası vardır (eserin Arapça yazmaları Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 831, 832, Reîsülküttâb, nr. 608-609, Ayasofya, nr. 3033, Hamidiye, nr. 896; Râgıb Paşa Ktp., nr. 983, 985-986; Köprülü Ktp., nr. 1031-1032; Murad Molla Ktp., nr. 1429-1430, 1454; TSMK, nr. III. Ahmed, 2958, Revan, 1568; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3098, 3099-3100, 3101-3102’de; Türkçe muhtasar tercümesi TSMK, nr. Revan, 1136, Hazine, 1607; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3097 ve 3107’de kayıtlıdır. [9]Eserin yurtdışında da birçok yazma nüshası vardır.
Eserin bazı bölümleri yurtdışında özetlenerek yayımlanmış, Egemen Tülek İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap-Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde, eserin mukaddimesiyle II. Selim ve III. Murad dönemlerine ait kısmın tenkitli metnini mezuniyet çalışması olarak hazırlamıştır (1975, Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 232).
Eserin tamamı ise henüz yayınlanmamıştır. Eser ve Müellifi hakkında en geniş araştırmalar dipnotlarımızdan da belli olacağı gibi Doç Dr. MEHMET CANATAR’a aittir.
CENABİ TARİHİ’NİN ETKİLERİ
Bu eser sonraki dönemlerde yazılan pek çok tarih kitabına kaynaklık eden kaynak bir tarih kitabı olarak da kullanılmıştır. Kâtib Çelebi, Âlî Mustafa Efendi, Süheylî Çelebi, Mehmed b. Mehmed, Müneccimbaşı ve Hezarfen Hüseyin Efendi Cenâbî’nin tarihinden faydalanan Osmanlı tarihçileridir. Ayrıca bu eseri özetleyen birçok tarihçinin yazdıkları kopya eserler bu eserden de çok tanınmış ve itibar da görmüştür. Katib Çelebi Fadlakat at-Tevarih adlı eserini bu eserden özetleyerek yazmış ve bunu da ifade etmiştir.
Osmanlı tarihi bölümü eserin yaklaşık olarak beşte birini oluşturur. Osmanlı tarihi kısmında, her padişah devrinden sonra o devirde yaşayan âlim, tarikat şeyhi, tabib vb. kişilerin biyografileri, eserleri, hizmetleri, ölüm tarihleri de sıralanmıştır.
Eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı bir nüshasında Şeyh Edebali’nin Osman Bey’e nasihati yer almaktadır
İLGİLİ LİNKLER
Gelibolulu Ali Mustafa Hayatı ve Eserleri
Gelibolulu Ali Divanları ve Diğer Eserleri
Gelibolulu Mustafa Ali Kunhul Ahbar
Gelibolulu Mustafa Ali ve Nusretname Adlı Eseri
Bosnalı Sabit Zafername Ve Diğer Eserleri
Zafernamei Hazreti Sultan Murad Han Rahimizade İbrahim Çavuş
Suzi Çelebi Hayatı Mihaloğlu Ali Bey Gazavatnamesi
Tâcü't-Tevârîh Hoca Sadettin Efendi
Zafernamei Hazreti Sultan Murad Han Rahimizade İbrahim Çavuş
Goncaı Bâğı Murad Rahimizade İbrahim Çavuş
Rahimizade İbrahim Çavuş Kitabı Gencinei Fethi Gence
Rahimizade İbrahim Çavuş Hayatı Tarihçiliği ve Eserleri
Selaniki Mustafa Tarih-i Selanik'i
Kalkandelenli Sücudi ve Selimname
Osmanlı Tarihçileri Eserleri 14 ve 15.. Asır
Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri 17 18 19. Asır
Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri 16. yüzyıl
KAYNAKÇA
[1] DOÇ. DR. TUNCAY BÜLBÜL, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cenabi-ebu-mehmed-mustafa-cenabi
[2] Mehmet Canatar, Mustafa Cenabi, https://ottomanhistorians.uchicago.edu/tr/historian/mustafa-cenabi
[3] DOÇ. DR. TUNCAY BÜLBÜL, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cenabi-ebu-mehmed-mustafa-cenabi
[4] DOÇ. DR. TUNCAY BÜLBÜL, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cenabi-ebu-mehmed-mustafa-cenabi
[5] MEHMET CANATAR “Cenâbî Mustafa Efendi : Hayatı, Eseri ve Tarih Görüşü”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Şubat-Temmuz 2000, yıl: 2, sayı: 4-5, Osmanlı Özel Sayısı İstanbul 2000, s. 259-289. (Journal of Academic Studies, February-July 2000, volume: 2, number: 4-5, Ottoman Special Issue, İstanbul 2000, pp. 259-289)
[6] MEHMET CANATAR Cenâbî Mustafa Efendi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul 1993, s. 352-353.
[7] MEHMET CANATAR Cenâbî Mustafa Efendi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul 1993, s. 352-353.
[8] https://tr.wikipedia.org/wiki/Cen%C3%A2b%C3%AE_Mustafa_Efendi
[9] MEHMET CANATAR Cenâbî Mustafa Efendi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul 1993, s. 352-353.
