TEVRİYE İLE İLGİLİ SÖZ SANATLARI

08.04.2024

Tevriye çokanlamlı bir sözcüğün yakın anlamını söyleyip uzak anlamını da kast etme sanatı. İkisi de gerçek veya birisi gerçek diğer mecaz anlamlara sahip, yakın ve uzak anlamı da olan sesteş bir kelimenin hemen akla gelen yakın anlamını değil uzak anlamını kastedecek şekilde kullanılması tevriye sanatını oluşturur. Ancak sözlerin, sözcük gruplarının veya cümlelerin bir den fazla anlama gelebilecek şekilde kullanılması, sözlerin, sözcüklerin birden fazla hem gerçek, hem mecaz, iki zıt veya biri zıt diğerinin kendi anlamları ile kullanılması ile tevriye, Mugâleta-i Maneviyye , İham Sanatı benzeri diğer söz sanatları ortaya çıkmış olur. Bu söz sanatlarının hepsinin arasında da bariz veya belli belirsiz ayrımlar bulunmaktadır.

Örneğin tevriye sanatında bir söz iki farklı manaya gelecek şekilde kullanılır. Tevcih sanatında ise birden fazla sözcük veya dize iki zıt manaya gelecek şekilde kullanılır. İstihdam sanatında ise iki farklı manayı iki manaya da gelecek şekilde kullanmak ayrımına sahiptir. İham sanatında ise birden çok anlamı olan bir kelime akla gelebilecek tüm anlamları ile birlikte kullanılır.

Tevriye gibi sözü veya sözleri birden fazla anlama gelecek şekilde kullanan söz sanatlarından bazıları aşağıda sıralanmıştır.

İstihdam Söz Sanatı

Farklı anlamları olan bir sözü her anlamına gelecek şekilde kullanma , “ iki anlamı olan kelimeyi söz içinde iki anlama da gelecek şekilde kullanmak”, " Sözlük yahut mecaz anlamı birden fazla olan bir kelimeyi edebî metinlerde, bu iki anlama da gelecek tarzda kullanma “[1] söz sanatıdır. ( bkz İstihdam Nedir İstihdam Söz Sanatı)

Canavar vurduğunu saçma ile söylerdi

Avcının sözü de attığı da saçma idi”

Beytinde açıkça istihdam sanatı vardır. Çünkü “saçma” sözcüğü hem tüfekten çıkan saçma, hem de anlattıkları da saçma sapan sözlerdi anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır.

Ayağa düş dilersen başa çıkmak

Anınla başa çıktı câm-ı sahbâ Hayali

Beytin ilk dizesinde “ayağa” kelimesi akla gelen ilk anlamı olan organ anlamı ile kullanılmış ikinci dizede ise ayak kelimesinin diğer anlamı olan kadeh manası işaret edilmiştir.

Tevcih Söz Sanatı

Bir sözün hem övgü (medh) hem de kötülemeye ( zemm) dayalı olabileceği şekilde şümullü söylenmesidir. [2]Sözün gerçekte övgü mü kötüleme mi olduğu konusunda tereddüt ortaya çıkar.

“ Ab-i hayvandır efendim artığın “ dizesindeki” âb-ı hayvan” sözü ile “artığın “ sözleri ile “ senin sözlerin ab-ı hayat suyu gibidir “şeklinde anlaşılırsa övgü; “ artıkların hayvanların suyu gibidir “ şeklinde anlaşılırsa “zemm” edilmiş olunacaktır.

Tâ’riz (Tariz Taşlama )

Tâ’riz sanatı, kinaye ve hiciv ile ilişkili bir söz sanatı olarak “sözün muhatap alınan kişiyi, iğnelemesi, muhatabı övüyormuş edası ile muhatap ile alay edilmesi, göklere çıkarıyormuş gibi gösterilip küçük düşürülmesi; sözün, imalı, alay amaçlı ve nükteli söylenmesi”[3] sanatıdır. Eski edebiyatçıların anlayışına göre ta’riz “ kapalı anlam ile itiraz etmek, bir tarafı gösterip diğer tarafı kast etmek “ sanatıdır. [4]

Tarizli söz, görünür anlamından tersine anlaşılacak sözdür. ( geniş bilgi için bkz : Tariz Taşlama İğneleme Alay Sanatı- TEHEKKÜM NEDİR VE TA’RİZ )

Rahm-i maderden ( anne rahminden) nasıl çıktıysa hali öyledir

Gezmeden seyyah-ı âlem, bilmeden allamedir

Gam mıdır mektebden olmazsa şehadetnamesi

Eşrafa oğlum için namım şehadetnamedir. Eşref

Eski eş’arda dürbün ile mana gözükür

Yeni eşârda mana diye bir külfet yoktur.

Telvih Söz Sanatı ( Telvihât Nedir Telvihât Söz Sanatları )

İşaret, başka türlü açıklama, lüzumlu şeylerden bahsetmek maksatlı, mananın dolambaçlı ifade edilmesi anlamındaki söz sanatıdır. Telvih, aralarında uzaklık, yakınlık, zıtlık gibi çeşitli alakalar bulunan sözcükleri nükteli, kinayeli, farklı anlamlara da gelecek şekilde ve dolambaçlı ifade etme sanatıdır.

Onların her biri beyden sayılırsa da lîk

Birinin hanesi meftûh birinin cebi delik [5]

İkisi de Bey sayılır ama birinin hanesi misafir dolu (meftûh) , birisinin cebi delik.

“Ali Ağa’nın ocağında ateş, mutfağında kaynayan tencere eksik olmaz.” Dendiğinde Ali Ağa’nın zenginliği, cömertliği, misafirinin çokluğu da ifade edilmiş olur.

Remz

Remz sözcüğü sözlüklerde “ince işaret, işaret etmek, işaret suretiyle bir şey anlatmak; işaret, sembol, nişan, üstü kapalı anlatım” anlamları ile açıklanır. Remz, dolaylı , işaretli anlatım , gizli ve kapalı söyleme, uzak ve yakın manaların arasındaki gizli anlam alakası olarak anlaşılır. Tasavvufçulara göre remz ” Bir mânayı, bir düşünce ve duyguyu üstü kapalı bir şekilde ifade etmektir”

Remz, kinayeyi hatırlatan kinayenin ve muammanın alt bir dalı olarak kabul edilmiştir. [6]

Dünü gün çark ede durduk, kaderin keyfine zorla.

Ne de çok ülküye koştuk; ne de çok türküsü vardı.

Bu yarıştan kalakalmış; bize vah, tüh sesi kaldı

İlk dizedeki “çark ede durduk,” ibaresi kaderin emri dışına çıkamadık anlamının, koştuk ve yarış sözcükleri ise kader ile başa çıkabilme, amaçlara ulaşmak için gösterilen uğraşılar, amaçlar ile hayat mücadelesi ve kaderin remizleri olmaktadır.

Bir kısa bir uzun âdemle târik- daş oldum

Ârif anlar ki bu yolda nelere dûş oldum

Kısa fitnekar, uzun ise ahmak manalarında insanların remzi olmaktadır.

Tevriye Nedir Kökeni Tevriye Sanatı Tanımları Özellikleri Örnekleri

Tevcih Kökeni Anlamları Tevcih Söz Sanatı

Tariz Taşlama İğneleme Alay Sanatı

İstihdam Nedir İstihdam Söz Sanatı)

İhamı Tezat Nedir Örnekler ve Açıklamalar

İhamı Tenasüb Nedir

İham Sanatı Tanım ve Örnekler

Mugâleta-i Maneviyye Nedir Örnekleri

Telvihât Nedir Telvihât Söz Sanatları