Arpaeminizade Mustafa Sami Hayatı Eserleri

ARPAEMÎNİ-ZÂDE MUSTAFA SÂMÎ  

(  YAZAN: Fatma Sabiha KUTLAR OĞUZ )
 
ARPAEMÎNİ-ZÂDE MUSTAFA SÂMÎ  d.  İstanbul- ?- ö. 173
 
Babası Arpaemîni Osman Efendi’dir.. Babasının görevinden dolayı Arpaemîni-zâde olarak tanınan şairin asıl adı Mustafa’dır. İsmâil Belîğ bir adının da Mehmed olduğunu yazmıştır.
Divanında bulunan tarihlerden Afîfe ve Zeliha isimli iki kızı olduğu ve bunların genç yaşta vefat ettiği anlaşılmaktadır. Sâmî’nin aynı zamanda hat sanatçısı olduğu Hattat Hâce-zâde Mehmed Efendi’ den sülüs ve nesih öğrendiği, icâzet alarak özellikle ta‘lik ve şikeste ta‘lik yazıda maharetiyle tanındığı anlaşılmaktadır.

İl görev yerinin Istabl-ı âmire-i evvel ambarı ikinci kâtipliğidir. Ardından rikâb-ı hümâyunda başmuhasebeci vekilliğine tayin edilmiştir. 20 Zilkade 1127’de (17 Kasım 1715) iki ay kadar sürecek olan küçük evkaf muhasebeciliğine getirilerek hâcegân zümresine katılmış, 20 Muharrem 1128’de (15 Ocak 1716) şehreminliğine tayin edilmiştir. 27 Cemâziyelâhir 1130’da (28 Mayıs 1718) küçük rûznâmçeciliğe nakledilmesine kadar bu görevde kalmıştır. Küçük rûznâmçecilikte iki ay çalıştıktan sonra azledilmiş, 3 Rebîülevvel 1132’de (14 Ocak 1720) ikinci defa şehremini olmuş ve Şevval 1133’e (Ağustos 1721) kadar bu görevini sürdürmüştür. Bu tayinle ilgili belgelerdeki “sâbıkan haslar hâcesi” ifadesi aradaki dönemde haslar mukataacılığı yaptığını düşündürmektedir. Mustafa Sâmî Bey 6 Şevval 1134’te (20 Temmuz 1722) cebeciler kâtipliğine, 17 Şevval 1136’da (9 Temmuz 1724) ikinci defa küçük rûznâmçeciliğe tayin edilmiş ve 8 Şevval 1138’de (9 Haziran 1726) piyade mukabelecisi olmuştur. 11 Şevval 1140’ta (21 Mayıs 1728) üçüncü defa küçük rûznâmçeciliğe getirilmiş ve bu 17 görevi bir yıl kadar sürmüştür. 14 Şevval 1142’de (2 Mayıs 1730) ikinci defa piyade mukabeleciliğine tayin edilmiştir. 15 Cemâziyelevvel 1143’te (26 Aralık 1730) arpaemînliğine getirilmiş ve dört buçuk ay bu görevde kalmış, bu sırada Çelebi-zâde Âsım Efendi’nin yerine vak‘anüvis tayin edilmiştir. 26 Ramazan 1144’te (23 Mart 1732) üçüncü defa piyade mukabelecisi olduğunda vak’anüvislik görevini de sürdürmektedir. 15 Şevval 1146’da (21 Mart 1734) getirildiği maliye tezkireciliği son görevi olmuştur (Afyoncu 1999: 235-239). Fatin Efendi’nin ve Müstakim-zâde Süleyman Sâdeddin’in kaydettiği “mezâhir” kelimesinin ebced hesabındaki karşılığı olan 1146’da (1734) muhtemelen Şevval (Mart) ayı sonlarında İstanbul’da vefat etmiştir. Kimi kaynaklarda ölüm yılı olarak gösterilen diğer tarihler doğru değildir. Mezarı Ali Paşa-yı Cedîd Camii hazîresindedir.

Eserleri

1. Dîvân. Otuz iki yazma nüshasını tesbit ettiğimiz Sâmî Dîvânı Mısır’da basılmıştır (Bulak H.1253). Üzerinde iki doktora ve bir de yüksek lisans tezi hazırlanmış olan eserin çevriyazılı metni tarafımızdan yayımlanmıştır (Ankara 2004). Altı nüshanın karşılaştırmasıyla hazırladığımız bu metne göre Sâmî Dîvânı’nda, “ikisi Farsça otuz beş kaside (altısı tarih), kırk bir kıt‘a-i kebîre (hepsi tarih), bir murabba, altı şarkı, iki müseddes (biri tarih), iki terkib-i bend, altı mesnevi, beşi Farsça yüz kırk dokuz gazel, biri Farsça on altı rubâî (biri tarih), on iki kıt’a (ikisi tarih), dokuz nazm, altısı Farsça 128 matla, beşi Farsça on üç müfred (üçü tarih)” yer almaktadır.

2. Târih. Sâmî’nin vak‘anüvis sıfatıyla 1143-1146 (1730-1733) yılları arasındaki olayları anlattığı tarihi Çelebi-zâde Âsım Efendi’nin eserine zeyil olarak yazılmış, ancak müstakil bir eser olarak tanınmamıştır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki nüsha 1143- 1144 (1730-1731) yıllarını içine aldığından müellifin sadece bu yılların olayları üzerinde durduğu belirtilmektedir. Zira vak’anüvis Şâkir Hüseyin eserine 1145 (1732) olaylarıyla başlamıştır. Subhî Mehmed Efendi, Sâmî’nin ve diğerlerinin (Şâkir, Râmîpaşa-zâde, Hıfzî Mehmed) kaleme aldığı bölümleri kendi yazdığı bölümün başına eklemiştir. Sâmî ve Şâkir’in telif ettiği kısımlar aynen aktarıldığından 22 eser Târîh-i Sâmî ve Şâkir ve Subhî ismiyle tanınmış ve bu isimle 1198’de (1784) İstanbul’da Beylikçi Râşid ve vak‘anüvis Vâsıf Efendilerin yeniden açtıkları matbaada basılmıştır. Subhî Târihi olarak da tanınan kitabın 1a-71b yaprakları arasındaki kısmı Sâmî ve Şâkir’e aittir. Hanîf-zâde, eserin adının Târîh-i Vekâyi’ olduğunu ve 1143- 1147 (1730-1734) yılları arasındaki olayları kapsadığını belirtmekteyse de ele geçen yazmalarının hiçbirinde olaylar 1146’dan (1733) ileriye gitmez.

3. Muhtelif Nesirler: Sâmî’nin Râzî’nin gazeline yazdığı bir takrîz, Örfî-i Şîrâzî’nin kıtalarından biri için yaptığı şerh, İzzet Paşa’ya sunduğu arz-i hâl ve içindeki bilgilerden yakını olduğu anlaşılan Süleyman Çelebi’ye hitaben kaleme aldığı iki mektuptan ibaret nesirleri Dîvân’ın Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshasında yer almaktadır (Yahyâ Tevfik Efendi, nr. 300, vr. 110b-113b). Takrîz’i, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’ndeki nüshada da mevcuttur (Ulucami, nr. 6075, vr. 156a-157a) (Kutlar 2004: 13-82; 2006: 354-356).

KAYNAK : Fatma Sabiha KUTLAR OĞUZ, ARPAEMÎNİ-ZÂDE MUSTAFA SÂMÎ DİVANI, https://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10592,arpaeminizade-samipdf.pdf?0

Şiirleri

• KASİDE: Na't-i Şerîf

• KASİDE Na’t-i Hazret-i Server-i Kâ’inât ‘Aleyhi Efdali’s-Salavât

• KASİDE Kasîde-i Nûniyye Berây-i Sultân Ahmed Ez-İfâkât-i ‘İllet-i Teb

• KASİDE Der-Hakk-i Sultân Ahmed Hân

• KASİDE Temmûziyye Berây-i Sitâyiş-i Sultân Ahmed Hân

• Kasîde-i Şitâ’iyye

• Kasîde Der-Sitâyiş-i Vezâret-i Baltacı Muhammed Paşa

• KASİDE Bahâriyye-i Sâmî

• KASİDE Der-Hakk-i Şehîd ‘Alî Paşa

• KASİDE Der-Midhat-i Şehîd ‘Alî Paşa

• KASİDE Bahâriyye-i Mülhem-i Gayb Berây-i İbrâhîm Paşa

• Kasîde-i Bahâriyye Der-Medh-i İbrâhîm Paşa

• Kasîde-i ‘Îdiyye Der-Sitâyiş-i Merhûm İbrâhîm Paşa

• Ramazâniyye Der-Sitâyiş-i İbrâhîm Paşa

• Kasîde-i Tugra Berây-i Kapudan Mustafâ Paşa‘An- Zamân-i Ahmed Hân

• Kasîde Der-Vasf-i Muhammed Kethudâ-yi Dâmâd İbrâhîm Paşa

• Şitâ’iyye-i Hezl-âmîz Berây-i Edrine

• Hicv Merd-i pîs-tab’ ü sefîh-i bed-şiyem kimdür dimem

• Târîh-i Gerdûne-i Garrâ Berây-i Sultân Ahmed Hân-i Sâlis

• ‘Ârif Efendi Hazretlerinün Sadr-i Rum Oldugına Târîhdür

• Târîh-i Feth-i Gördös Berây-i Şehîd ‘Alî Paşa

• Târîh-i Vilâdet-i Şeh-zâde Sultân Selîm İbni Sultân Ahmed Hân

• Târîh-i Hatt-i Muhammed Kethudâ-yi İbrâhîm Paşa

• Târîh-i Kasr-i Sultân Ahmed Der-Sa’d-âbâd

• Târîh-i Vefât Kerîmemüz Zelîhâ Merhûmenündür

• Târîh-i Feth-i Nahcuvân

• Târîh-i Feth-i Tiflîs

• Târîh-i Feth-i Belde-i Tiflîs

• Târîh-i Feth-i Hemedân

• Târîh-i Cülûs-i Sultân Mahmûd Hân-i Gâzî İbni Mustafâ Hân

• Târîh-i Cülûs-i Hazret-i Sultân Mahmûd Hân

• MUSAMMAT 1 Münâcât Be-Kâdi’l-Hâcât

• ŞARKIYYÂT

• ŞARKIYYÂT Fezâ-yi dil-güşâdur sahn-i zîbâdur ferah-zâdur

• ŞARKIYYÂT Gönül yakdı çerâg-i ‘aşkı şem’-i rûy-i alundan

• ŞARKI Güzeller içre mümtâz-i cihânsın ser-bülendümsin

• Müseddes ‘Îdiyye Berây-i Hazret-i Sultân Ahmed Hân-i Sâlis

• Sâmî Pey-revlik İdüp Rûhîye Tanzîr Eyledi Kim Bu Terkîb-i Bendi İnşâ İtdi Tahrîr Eyledi

• Mu’aşşer Terkîb-i Bend Berây-i Sultân Ahmed-i Sâlis

• MESNEVÎ Takrîz-i Dîvân-i Mahtûmî Vahîd

• Mesnevî Der-Tevhîh-i Balyos-i Küffâr-i Venedik

• ‘Aczdür mahmil-keş-i idrâk-i mâhiyyet bana

• Gûş it gönül beyân-i miyân söylerüm sana

• Ola ne dem gelûmuza kuhl-i gam âşinâ

• Geldükçe sûz-i ‘aşk o meh-pâreden bana

• Yem-i hüsünde bakılmaz dem-i şinâh sana

• Âşıkam beytü'l-hazen bir cây-i me’mendür bana

• Libâsı n'eyler olınca tenâsüb-i a’zâ

• Kimseye dest-güşâ eyleme yâ Rab yâ Rab

• Ferâg-i tâm virüp gayrıdan bana yâ Rab

• Feyz-i mihrünle dile tâb-i safâ vir yâ Rab

• ‘Aceb mi olsa rûyun nûr-bahş-i sîne-i meh-tâb

• Kaldı ayakda cür’a sıfat hâtır-i harâb

• Yâd-i ruhsârunla bezm-i sîne gülşendür bu şeb

• Ey tûtî-i bahâr-i letâfet tekellüm it

• Ey turre-i ham-der-ham-i hem-râz-i mahabbet

• İtmez kenâr-i matlaba gevher nisâr mevc

• Sâgar-be-kef o dil ki ola bî-gam-i sabâh

• Bezm-i pâk-i hüsne zîverdür o zülf ü hâl ü ruh

• Mukaddem itdi şeb-i rûze ‘işreti tesvîd

• Hatt-i lebün ki mısra’-i zîb-i me’âldür

• Dü nîm olursa da ten dilde ârzû birdür

• Yaşarsa merdüm-i çeşmüm misâl-i Nûh ider

• Nâ-dâna ol ki bahr-i suhan dürlerin döker

• Bâde-i bezm-i gamum reng-i ruh-i dil-hastedür

• O şehlâ çeşminün tîr-i nigâhı çifte peykândur

• Âh-i şerer-feşân ki dil ü sîneden çıkar

• Dile kavâfil-i ‘aşk-i Hudâ gelür

• Bezm-i vahdet kim olur tertîb-i rûh-efzâsı

• Fark-i mâhiyyet-i dil çeşm-i temâşâdandur

• Hattun ki gird-i câm-i lebünden zuhûr ider

• Lebün ki bâde-i câm-i nigâhum olmışdur

• Ne der-i mescide ne zâhid-i kallâba varur

• Hoy-kerde-rû iderse o gül-berg-i ter zuhûr

• Ukde-i merdümek-i çeşm o ruh-i aldadur

• Ukde-i merdümek-i çeşm o ruh-i aldadur

• Gird-i ruhında hat ki siyeh-pûş-i fitnedür

• Hâme kim tesvîd-i lafz-i pâk-i ma’nîdâr ider

• Cevân-i nâzenînüm baksa mir’âte hicâb eyler

• Sirişk olmazsa levh-i dilde dâg-i âteşîn olmaz

• Dilümüz meş’al-i fânûs-i sürûr eylemişüz

• Tenâsüb cilvegerdür ‘aşkda bî-gâne cem’ olmaz

• Fürûg-i lutfı füzûn itse mâh-peykerümüz

• Sûretde gerçi zerre-i imkân olan bizüz

• Âh-i dil izhâr-i dâg ü çeşm-i pür-hûn istemez

• Sâhib-nazar ârâyiş-i güftâra yapışmaz

• Müjem pây-i nigâh-i intizâra hârdur sensüz

• Olsun füzûn ko sînede ‘aşkunla dâgumuz

• Her gonçe-i nev-rüste nigâh itmege değmez

• Biz esîr-i ‘işretüz sâkîlerün meftûnıyuz

• Rûşen olmaz dil hayâl-i çeşm-i hûn-âşâmsuz

• Sayd-i murg-i ma’nîye fikr-i müjendür tîrümüz

• Zülf-i siyehi gerden-i billûra sarılmış

• Âlem garîbe nüsha-i hikmet-nümâ imiş

• Cebînine o perî zülf-i müşksâ asmış

• Eyleyüp gird-i zekandan hattını dil-ber terâş

• Ol kâkülün ki sun’-i Hudâ serde eylemiş

• Hâne-i kalbe şarâb olmasa mi’mâr-i neşât

• O çeşm-i haste-tab’a ‘anber-i kuvvet-fezâdur hat